میرزا محمدمهدی خراسانیمیرزامحمدمهدی خراسانی، عالم دینی، متبحر در فقه و فلسفه در قرن دوازدهم و سیزدهم است. ۱ - تولد و القاباو را به دلیل ولادتش در اصفهان و اقامتش در مشهد ، اصفهانی و مشهدی و به سبب سیادتش موسوی نیز نامیده‌اند. خراسانی ملقب به شهید ــشهید ثالث یا رابع ــ است. او در ۱۱۵۲ (و به نقلی ۱۱۵۳) در خانواده‌ای اهل علم و تقوا متولد شد. پدرش هدایت‌اللّه نام داشت و در سلسله نَسَب وی، نام شاه نعمت‌الله ولی ، ذکر شده است [۱]
محمدعلی‌بن صادق آزاد کشمیری، کتاب نجوم‌السماء فی تراجم‌العلماء، ج۱، ص۳۵۳، قم؟( ۱۳۹۴ ).
[۲]
ناصرالدین انصاری قمی، شهید رابع: مرحوم آیت‌اللّه میرزا محمدمهدی خراسانی، ج ۲، ص ۶۷۱، قم ۱۳۷۶ش.
[۳]
محمدباقربن اسماعیل رضوی، کتاب شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۴۱۲، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۴]
عبدالرحمان‌بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۵۴ـ۵۷، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ش.
۲ - تحصیلخراسانی پس از فراگیری مقدمات، به دانشهای عقلی و نقلی علاقه‌مند شد و علوم عقلی را در اصفهان از آقامحمد بیدآبادی اصفهانی و پس از آن در مشهد ریاضیات را نزد حسین عاملی مشهدی ــ امام جمعه ، حکیم و ریاضی‌دان ــ آموخت. سپس از مشهد عازم عتبات شد و در آن‌جا فقه و اصول و حدیث را از دو استاد معروف آن زمان، آقامحمدباقر بهبهانی مشهور به وحید و شیخ محمد فتّونی عاملی فراگرفت. [۵]
عبدالرحمان‌بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۵۵، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ش.
[۶]
محمدعلی‌بن صادق آزاد کشمیری، کتاب نجوم‌السماء فی تراجم‌العلماء، ج۱، ص۳۵۳، قم؟( ۱۳۹۴ ).
[۷]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، ج۲، ص۶۸۲، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش.
[۸]
عبدالحسین امینی، شهداءالفضیلة، ج۱، ص۲۷۵ـ ۲۷۶، قم ۱۳۵۲ش.
همچنین خراسانی، نزد آخوند خواجویی (احتمالا ملااسماعیل خواجویی) و شیخ‌یوسف بحرانی درس خواند و از آن‌ها اجازه فتوا گرفت. [۹]
عبدالحسین امینی، شهداءالفضیلة، ج۱، ص۲۷۹، قم ۱۳۵۲ش.
[۱۰]
محمدعلی حبیب‌آبادی، مکارم‌الآثار، ج۳، ص۶۴۶، ج ۳، اصفهان ۱۳۵۱ش.
۳ - تدریسوی بعد از سال‌ها کسب دانش، از عتبات به مشهد بازگشت و به تعلیم و تربیت شاگردان در علوم عقلی و نقلی مشغول شد. [۱۱]
محمدباقربن اسماعیل رضوی، کتاب شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۴۱۲، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۱۲]
ناصرالدین انصاری قمی، شهید رابع: مرحوم آیت‌اللّه میرزا محمدمهدی خراسانی، ج۱، ص۱۷، قم ۱۳۷۶ش.
از جمله شاگردان وی سیدمحمد مهدی بحرالعلوم است که در مشهد نزد وی فلسفه خواند و گفته شده است که خراسانی به وی لقب بحرالعلوم داد. دوره شاگردی بحرالعلوم نزد میرزا محمد مهدی خراسانی قبل از سفر وی به عتبات بوده است، زیرا بعد‌ها هر دو شاگرد وحید بهبهانی شده‌اند. [۱۳]
ناصرالدین انصاری قمی، شهید رابع: مرحوم آیت‌اللّه میرزا محمدمهدی خراسانی، ج۱، ص۱۸، قم ۱۳۷۶ش.
همچنین سید دلدار علی نقوی‌هندی، [۱۴]
محمدباقربن اسماعیل رضوی، کتاب شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۲ش.
سیدکاظم‌بن سیدمحمد نعمت‌اللّه جزایری، سید عبدالکریم‌بن سیدجواد نعمت‌اللّه جزایری، آقااحمد بهبهانی نوه (وحید بهبهانی)، سید محمدحسن زنوزی، و نیز سه پسر خراسانی، میرزا هدایت‌اللّه، میرزا عبدالجواد و میرزا داوود در زمره شاگردان وی به شمار می‌آیند. [۱۵]
محمدباقربن اسماعیل رضوی، ج۱، ص۴۰۵ـ۴۰۶، کتاب شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۱۶]
محمدباقربن اسماعیل رضوی، ج۱، ص۴۰۹، کتاب شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۲ش.
۴ - شهرت علمیمیرزا محمدمهدی به همراه سه تن دیگر از شاگردان وحید بهبهانی (میرزا مهدی شهرستانی، ملامحمدمهدی نراقی، سید محمدمهدی بحرالعلوم) که نام آن‌ها نیز مهدی بود به «مهادی اربعه» مشهورند. [۱۷]
عبدالرحمان‌بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۵۵، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ش.
[۱۸]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، ج۲، ص۶۸۲، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش.
خراسانی سرسلسله خاندانی سر‌شناس از عالمان است که به «شهیدی» های خراسان مشهور شده‌اند، از جمله حبیبِ خراسانی و آقابزرگ شهیدی. [۱۹]
حبیب‌الله بن محمدهاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۷، چاپ علی حبیب، مشهد ۱۳۳۰ش.
میرزا محمدمهدی در مسائل اجتماعی و سیاسی فعال و صاحب نفوذ بود،از جمله این‌که دستور داد نورعلیشاه از مریدان معصوم علیشاه که پس از کشته شدن معصوم علیشاه به مشهد فرار کرده بود و تبلیغ صوفی‌گری می‌کرد را مؤاخذه و به همراه دیگر صوفیان از مشهد اخراج کنند. [۲۰]
زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، ریاض‌السیاحه، ج۱، ص۳۸۲ـ۳۸۳، چاپ اصغر حامد ربانی، تهران (۱۳۶۱ش).
[۲۱]
حبیب‌الله بن محمدهاشم حبیب خراسانی، ج۱، ص۱۱۷، دیوان، چاپ علی حبیب، مشهد ۱۳۳۰ش.
[۲۲]
حبیب‌الله بن محمدهاشم حبیب خراسانی، ج۱، ص۱۲۰، دیوان، چاپ علی حبیب، مشهد ۱۳۳۰ش.
۵ - شهادتهنگامی که نادرمیرزا و نصراللّه میرزا از نوادگان نادرشاه افشار به بهانه پرداخت حقوق سپاهیانشان به طلا‌ها و اشیای قیمتی خزانه حرم امام رضا علیه‌السلام دستبرد زدند، میرزا محمدمهدی جلوی آن‌ها را گرفت. او همچنین طلاهایی را که در میان سپاهیان پخش شده بود، به مرور جمع‌آوری کرد و ضریحی بر گرد حرم شریف ساخت. این اعمال باعث کینه و دشمنی نادرمیرزا با میرزا محمدمهدی خراسانی شد. خراسانی سرانجام او در رمضان ۱۲۱۸ در حرم امام‌رضا علیه‌السلام، در پی اقدام نادرمیرزا به شهادت رسید و در همان‌جا دفن شد. [۲۳]
محمدحسن‌بن عبدالرسول زنوزی، ریاض‌الجنة، روضه ۴، قسم ۴، ص ۶۲۰، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ش.
[۲۴]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، ج۲، ص۶۸۲ـ ۶۸۳، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش.
[۲۵]
عبدالرحمان‌بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، ج۱، ص۵۵ـ۵۶، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ش.
[۲۶]
حبیب‌الله بن محمدهاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۹۳ـ ۹۵، چاپ علی حبیب، مشهد ۱۳۳۰ش.
۶ - آثارآثار میرزا محمدمهدی خراسانی عبارت‌اند از: ۱) نبراس الهدایة فی شرح کفایة‌الاحکام محقق سبزواری (متوفی ۱۰۹۰) در شرح بابهای طهارت ، صلاة و حج . نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است [۲۷]
عبدالعلی اوکتایی، فهرست کتب کتابخانه مبارکه آستان قدس رضوی، ج۵، ص۵۲۳ـ۵۲۴، مشهد ۱۳۰۵.
که آن را شرح کفایة‌الاصول آخوند خراسانی (متوفی ۱۳۲۹) دانسته است.۲) شرح دروس که به خراسانی منسوب است و برخی آن را همان نبراس‌الهدایة فی شرح کفایة‌الاحکام می‌دانند ، [۲۸]
محمدباقربن اسماعیل رضوی، کتاب شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، ج۱، ص۴۱۱ـ۴۱۲، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۲ش.
گروهی دیگر نیز آن را اثر دیگری با عنوان شرح کتاب الدروس الشرعیة فی الفقه‌الامامیة از شهید اول (متوفی ۷۸۶) دانسته‌اند. [۲۹]
محمدعلی‌بن صادق آزاد کشمیری، کتاب نجوم‌السماء فی تراجم‌العلماء، ج۱، ص۳۵۳، قم؟) ۱۳۹۴ (.
[۳۰]
محمدعلی حبیب‌آبادی، مکارم‌الآثار، ج۳، ص۶۴۶ـ۶۴۷، ج ۳، اصفهان ۱۳۵۱ش.
۳) رساله نوروزیّه، در رد رساله نوروزیه ملااسماعیل خواجویی. نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است [۳۱]
عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش ۱، ص۳۲۲ـ۳۲۶، تهران ۱۳۴۶ش.
از این رساله باعنوان فی تحقیق‌النیروز نیز یاد شده است. [۳۲]
محمدحسن‌بن عبدالرسول زنوزی، ریاض‌الجنة، روضه ۴،قسم ۴، ص ۶۲۰، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ش.
۴) رسالة فی رد رسالة المحاباتیة که در رد اثر محمدباقر وحید بهبهانی است. [۳۳]
محمدحسن‌بن عبدالرسول زنوزی، ریاض‌الجنة، روضه ۴،قسم ۴، ص ۶۲۰،چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ش.
۵) رسالة فی صلوة‌اللّیل [۳۴]
حسین‌بن محمدتقی نوری، مستدرک‌الوسائل، ج ۳، ص ۴۲۹، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۸ـ۱۳۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳.
۶.) رساله‌ای در بقاء اجساد ائمه (ع) در قبور. [۳۵]
عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش ۱، ص۳۲۲، تهران ۱۳۴۶ش.
۷ - فهرست منابع(۱) محمدعلی‌بن صادق آزاد کشمیری، کتاب نجوم‌السماء فی تراجم‌العلماء، قم؟( ۱۳۹۴ ). (۲) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش. (۳) عبدالرحمان‌بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ش. (۴) عبدالحسین امینی، شهداءالفضیلة، قم ۱۳۵۲ش. (۵) ناصرالدین انصاری قمی، شهید رابع: مرحوم آیت‌اللّه میرزا محمدمهدی خراسانی، قم ۱۳۷۶ش. (۶) عبدالعلی اوکتایی، فهرست کتب کتابخانه مبارکه آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۰۵ـ. (۷) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، تهران ۱۳۴۶ش. (۸) محمدعلی حبیب‌آبادی، مکارم‌الآثار، ج ۳، اصفهان ۱۳۵۱ش. (۹) حبیب‌الله بن محمدهاشم حبیب خراسانی، دیوان، چاپ علی حبیب، مشهد ۱۳۳۰ش. (۱۰) محمدباقربن اسماعیل رضوی، کتاب شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۲ش. (۱۱) محمدحسن‌بن عبدالرسول زنوزی، ریاض‌الجنة، روضه ۴، قسم ۴، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ش. (۱۲) زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، ریاض‌السیاحه، چاپ اصغر حامد ربانی، تهران (۱۳۶۱ش). (۱۳) عباس قمی، فوائدالرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران (۱۳۲۷ش). (۱۴) حسین‌بن محمدتقی نوری، مستدرک‌الوسائل، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۸ـ۱۳۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خراسانی، میرزامحمدمهدی »، شماره۶۹۶۷. |